ابیانه

خانه­های ده :

روی دامنه شمالی دره روی سنگ­های رسوبی سبزرنگ که در اصطلاح محلی به آن­ها زیه می‌گویند بنا گردیده­اند. ساختمان خانه­ها از خاک رس محلی و به شکل پلکانی روی یکدیگر بنا گردیده‌اند. کوهی سنگی بر بالای خانه ها، دیوار شمالی روستا را تشکیل می­دهد. این کوه سنگی هماهنگی زیادی با خانه­های اطراف دارد. در سال­هایی که بارندگی منطقه خوب باشد، می توان در اوایل بهار زیباترین روزهای روستا را شاهد بود. این زیبائیهای طبیعی همراه با رنگ خانه ها، تزیینات بناها و لباس محلی زنان از جذابیت­های این منطقه می­باشند. تپه ای خاکی در شرق خانه­های روستا و در راه دروازه پائین قرار دارد که «قلعه نزاتون» خوانده می شود. باغ­هائی در اطراف تپه به نام پدز قرار گرفته اند.

 زمانی روی تپه، دژی استحفاظی یا برای سکونت ساخته شده بود که «دزآتون» نامیده می شد و کم کم به صورت «نزاتون» در آمد. در کتاب فلسفه شرق معنی واژه اتون، حرارت نهفته در خورشید دانسته شده است و نیز کلمه تون را از ریشه آتون دانسته‌اند که محل پخت کوره های سفالی بوده است. روی تپه اخیر، تعداد زیادی ظروف سفالی شکسته به دست آمده که نشان می دهد مردمانی که در این نقطه اقامت داشته اند، ظروف سفالی می‌ساخته اند و فرهنگی غنی داشته اند. در شن زار مقابل تپه نیز خانه­هایی ساخته شده و سفال­های شکسته بسیاری در خاکبرداری­های این نواحی به دست آمده‌اند. با توجه به وجود قلعه نزاتون، انتخاب این شن زار برای زندگی به نظر کاملا مطلوب به نظر می رسد.

کم کم ساخت خانه­ها به سمت غرب توسعه پیدا نموده و تا محلی به نام چشمه رسیده و در اثر زلزله­ای که رخ داده، دیوار کوه ریزش نموده و از آن زمان، خانه ها از کنار چشمه، از دروازه پائین تا دروازه بالا ساخته شده و ده فعلی ایجاد شده است. مسجدی در محل چشمه ساخته شده و در کنار این چشمه، چناری هزارساله دیده می شود. در این قسمت از روستا، مسجد و چشمه بسیار اهمیت داشته و بخشی از مراسم ماه محرم در این مکان برگزار می­گردد. برقله­ای سنگی بر فراز هزار متری چشمه، بالای یک شیب تند، بقایای یک دیوار سنگ چین مخروبه دیده می شود. از نقطه خروج آب چشمه تا ابتدای مسیر آب را به دلیل شباهت به کشکول درویشان، «کشکول» می نامند. ده از دروازه بالا به وسیله یک کوچه مستقیم به دروازه پائین ارتباط دارد. مسیر دروازه بالا تا مسجد جامع به دو بخش جنوبی یا محله «یسمان» و بخش شمالی یا «محله پل» تقسیم می شود. از مسجد جامع تا دروازه پائین را محله «پائین ده» می نامندوچه های ابیانه بسیار تنگ بوده و محل سکونت دام و انسان در خانه ها در کنار یکدیگر قرار گرفته است. نقش مساجد در تاریخ روستای ابیانه به عنوان روستایی مذهبی همواره از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. مساجد اکثرا برای افزایش استحکام بنا به شکل ضربی ساخته می شدند. اما مساجد جدید اکثرا با آجر و تیر آهن ساخته می شوند. اخیرا حسینیه های فراوانی برای برپا نمودن مراسم ایام محرم ساخته شده‌اند. بناهای مذهبی این روستا عبارتند از: «بقعه امامزاده یحیی و عیسی» از فرزندان امام موسی کاظم (ع)، دو مسجد جامع و پرزله، دو حسینیه فعال و یک حسینیه قدیمی.

 خانه های ابیانه که نوع ساختمان آنها نشان از میزان آرامش حاکم بر این سرزمین داشته، از پایه تا قسمتی با سنگ و ملات گل و آهک و در بالا با خشت ساخته شده‌اند. چوب نیز در ساخت خانه ها نقش فراوانی دارد. پشت بام خانه های قدیمی، یکدست و صاف و برخی گنبدی بوده، درها و پنجره ها چوبی و مشبک با اشکال هندسی و قفل­ها و کلیدهایی چوبی ساخته آهنگران محلی، از ویژگی­های دیگر خانه های این روستا به حساب می آیقدیمی­ترین خانه­های روستا را می توان متعلق به عصر سلجوقی دانست. البته از بناهای مهم این عصر می‌توان به مسجد جامع اشاره نمود که در سال 477 هجری ساخته شده است. هنوز خانه­هایی چهار صفه نیز از آن دوران وجود دارند که تاحدی سالم مانده اند. صفه سمت شمالی این خانه­ها، هم سطح با دو طبقه اتاق­های طرفی به صورت ایوانی بلند بالا رفته، طاقی رومی در این قسمت بنا گردیده و در دو بخش کناری دو طبقه، اتاقهای نشیمن زمستانی در طبقه پائین و تابستانی در طبقه بالا ساخته شده است. همچنین در بخش جنوبی خانه، صفه ها و اتاق­ها و راهروهایی دیگر قرار گرفته است. جلوی ایوان بلند خانه باز بود که باعث می شد داخل خانه همیشه روشن بماند. این ایوان­ها از این نظر، شبیه ایوان مساجد عهد سلجوقی بوده و آنها را «گوری» یا «گبری» نامیده اند که نشان می دهد معماری آنها ادامه سبک قبل از اسلام می‌باشد. برخی از درهای این خانه ها هنوز سالم بوده که اکثرا یک لنگه­ای می باشند و از جنس چوب گردو ساخته شده اند. طرحهایی هندسی و مزین به آیات کلام الله مجید روی آن­ها قرار گرفته و نام صاحب خانه و نجار نیز روی آنها حک گردیده است. در محل خانقاه، در خانه­ای به نام «کهنه» دیده می شود که به ورثه «اشرف ابیانه» تعلق داشته و تاریخ سال 536 هجری قمری را دارد. این در چوبی، قدیمی­ترین دری است که در ابیانه دیده می شود. روی در خانه ای دیگر در محله یسمان که به ورثه مصطفی تعلق دارد، تاریخ سال 737 دیده می شود. چوبسازی در مسجد جامع و خانه­های قدیمی نیز دیده می شود و از هنر مشبک سازی نیز در ساخت در استفاده شده است.

در دوره صفویه که اصفهان به پایتخت انتخاب گردید، ابیانه به دلیل نزدیکی به پایتخت شاه عباس صفوی توسعه یافت و خانه هایی چهار صفه­ای با ساختاری منظم‌تر ساخته شد. در خانه های چهار صفه‌ای عصر صفوی، در طبقه اول ساختمان، اتاق­هایی روستایی ساخته شده و روی این طبقه، بخش اصلی چهار صفه بنا شده است. چهار صفه در چهار بخش اصلی خانه به ابعاد 5/3 در 5/4 متر به صورتی موازی ساخته شده و در چهار زاویه این صفه ها، اتاق­های نشیمن زمستانی و انباری ساخته شده است. فضای چهار گوشی بین صفه ها قرار داشت که بر بالای این بخش­ها، نورگیری مربع شکل یا هشت ضلعی برای روشن کردن بنا قرار گرفته است. سردر ورودی خانه ها نیز طاقهایی ضربی داشته و تزیینات گچبری و نقاشی زیبایی دارد که از مشاهده این نقاشیها به نظر می رسد سبک «رضا عباسی» نقاش مشهور دوره صفوی در آنها رعایت شده است. استفاده از مصالح چوبی و آجری، نحوه معماری و دقت به کار رفته در تزیینات خانه ها نشان دهنده آرامش حاکم بر این عصر می باشد. در ورودی چهار صفه ها دو لنگه ای بوده و دارای حلقه و چکش و گل میخ می باشد. در فضای بزرگ چهار صفه، در مراسم عروسی یا عزا پذیرائی­هایی صورت می گرفت و اگر خانه ای کوچک بود و چهار صفه‌ی کوچکی نیز داشت، اتاقی بزرگتر به نام «مهمانخون» یا «پنج دری» ساخته می شد. در این اتاق، در سمت مقابل آفتاب، پنج دریچه قرار می گرفت که شبکه های هلالی شکل چوبی با طرح­های هندسی روی آن­ها قرار داشت و در سطح داخلی پنج درها نیز، قرینه سازی و شمشه کاهگل کرمی رنگ زیبایی به کار رفته بود. در برخی از چهار صفه ها، در سمت جنوب، یکی از صفه ها ستون­های چوبی و پنجره ای چوبی مشبک دو طبقه دارد و پنجره ها بین ستونهایی که بین آن­ها واقع شده، با دستگیره ای به بالا و پائین حرکت می کنند. پنجره ها را می توان با چفت و ضامن، نیمه باز یا تمام بسته و باز نمود. ارسی سازی نمای داخلی و خارجی که هنوز یکی دو تا از نمونه های آن باقی مانده، نمای زیبایی به خانه داده است. در این دوره، چند عامل باعث استحکام بیشتر بنا گردیده است. یکی از این عوامل، جنس خاک سرخ است که دارای مواد آهنی بوده و در روی بام­ها از آن استفاده می شود. این نوع خاک در برابر باران نیز مقاوم است. عامل دوم، نبودن موریانه در ساختمان چوبی در و پنجره هاست. با توجه به این دو عامل، برخی خانه ها تا هزار سال دوام داشته اند. از دوره قبل از صفوی نیز محراب چوبی دیوار جنوبی شبستان مسجد جامع ابیانه که روی دیوار خشت و گلی نصب گردیده، از سال 477 هجری تا به حال سالم مانده است.

از اواخر دوره صفوی تا اواخر دوره قاجار، شکوفایی این روستا متوقف گردید و ناهماهنگی­هایی در ساختمان­ها نیز پدید آمد. به جای خشت و گل مقاوم، پوشش سقفها از جنس تیر آهن ساخته شد و در و پنجره های آهنی و شیشه دار پهن و مستعمل که از شهر وارد روستا می گردید جای در و پنجره های زیبای قدیمی را گرفت و تناسب ساختمان­های روستا با وضعیت آب و هوای منطقه از میان رفت. رنگ آجرهای ساختمان­های جدید به دلیل وجود ذرات سرخ رنگ معلق در هوا همانند بناهای گذشته گردیده اما پنجره های پهن ساختمان­ها، ظاهر بنا را به هم ریخته است.

مصالح خانه های قدیمی عمدتا گل و گیاه بودند اما در حال حاضر، خانه ها بیشتر با تیر آهن و آجر ساخته می شوند. در این روستا، هشت نوع خانه دیده می شود:

1- خانه های چشمه طاقی (یاسی پوش): دیواره این خانه ها خشتی گلی بوده، سقفی گنبدی شکل و گلی نیز بر فراز خانه دیده می شود. این خانه ها در روستا به تعدادی بسیار اندک وجود دارند.

2- تیرپوش: دیوار این خانه ها خشتی یا سنگی بوده و سقف چوبی دارند. به فاصله 60 تا 70 سانتی متری سقف این خانه ها تیرهای چوبی قرار دارد و بین این تیرها، شاخ و برگ درختان و هیزم گذاشته شده است. روی این مصالح، کاه و کاه گل می ریزند. با توجه به وجود درختان چنار و گردوی فراوان در روستا، اکثر خانه های ابیانه از این نوع بوده و الوار این درختان روی سقف خانه قرار می گیرد.

3- کوله: این خانه ها در آبگاه ها ساخته شده که دیواری کوتاه و گلی دارند و روی سقف آنها هیزم قرار دارد. در این خانه ها، دامداران زندگی می کنند.

4- مردخانه: چوپانان در زمستان در این خانه های زیرزمینی زندگی می کنند. این منازل توسط کلنگ در زمین حفر می شوند.

5- توفالی: خانه هایی که با مصالح آجر، چشمه طاقی و تیرپوش ساخته می شود و سقف آنها را توفال می‌کنند.

6- سایه‌بان: با چهار تیر چوبی دیوار خانه را ساخته و شاخ و برگ و هیزم نیز روی سقف ریخته می شود.

7- خیمه های موئی: از این خانه ها که با موی بز ساخته شده برای سکونت در فصل بهار و تابستان استفاده می شود.

8- خانه های جدید: این خانه ها، دیوارهای آجری و سقف­های تیرآهنی دارند. متاسفانه امروزه به جای درهای چوبی و دولنگه ای و پنجره های مشبک و زیبا، از مصالح شیشه ای و آهنی با اندازه بزرگ استفاده می شود. همچنین دیوارها به صورت نازک و آجری و سقفها بسیار کوتاه ساخته می شوند.

در ساخت خانه های قدیمی ابیانه، نوع مصالح، جهت بناها و شکل ساختمان مورد توجه معماران قرار داشته است. مصالح اکثرا از نوع غیر رسانا و عایق مانند چوب و خشت خام انتخاب می گردید و دیوارها حدود یک متر ارتفاع داشت و سقف نیز ضخامت زیادی داشت. نیم متر خاک روی سقف ریخته می شد بنابراین اتاق­ها در زمستان گرم و در تابستان خنک بودند. با توجه به آب و هوای کوهستانی این روستا، این نوع معماری در جلوگیری از هدر رفتن گرما و نفوذ سرما تاثیر فراوان داشت. جهت ساختمان­ها اغلب به سمت جنوب است. بنابراین آفتاب خانه را گرم می نماید. محل نگهداری دام­ها به صورت شرقی غربی ساخته می شد. دیوار بلند خانه نیز از نفوذ سرما جلوگیری می کرد. عده ای نیز بر این باورند که چون مردم این منطقه در ابتدا زرتشتی بودند خانه ها را به شکلی می ساختند که نور مستقیم خورشید بر آن­ها بتابد. هنوز نیز چنین روشی به کار گرفته می شود.

چون روستا روی شیب دره ساخته شده، منازل به صورت پله­ای ساخته می شوند و حیاط خانه های فوقانی روی سقف خانه های زیر قرار گرفته اند. خانه ها اکثرا دو طبقه بوده و دو یا چند خانواده در یک منزل ساکن هستند. در همه خانه­ها، قسمتی از طبقه زیرین محل نگهداری دام­هاست. به دلیل خاک هماتیت غنی از آهن به رنگ قرمز در این روستا، تمامی مصالح ساختمانی سرخ رنگ هستند و این خاک دارای استحکام فراوان در برابر برف و باران می باشد. خانه ها در ابیانه به دلیل کمبود آب، تنوع جنس خاک، شیب بالای زمین، کمبود جا و سنگی بودن این ناحیه در کنار یکدیگر به صورت متراکم و هم سطح با یکدیگر ساخته شده اند. با توجه به این که کشاورزی و باغداری و سپس دامداری شغل اکثر مردم این ناحیه است، انبار وسایل کشاورزی و محل نگهداری دام­ها و اتاق­های بافتن قالی و قالیچه در اکثر خانه­ها دیده می شود. اما با افزایش کاربرد ماشین در صنعت، بخشی از ورودی خانه ها به گاراژ تبدیل شده و با آمدن جهانگردان بی شمار داخلی و خارجی به روستا، قسمتهایی از منازل به دکان تبدیل شده است. ند. خانه های قدیمیتتاقهای خانه ها وسعتی تقریبا یکسان داشته و ابعاد آنها حدودا 3 در 4 متر است. در ابیانه و روستاهای اطراف، مکانی به نام «پله» در دیوار تعبیه شده که اکثر وسایل مورد نیاز خانواده در این طاقچه ها قرار داده می شود. 70 تا 80 سانتیمتر بالای این طاقچه ها، طاقچه دیگری به نام «لپه» قرار دارد که اشیای شکستنی و تزیینی را برای حفاظت بهتر روی آن قرار می دهند. در بیشتر خانه ها، داخل دیوار یک یا دو انبار به نام «دولوه» و «پک» قرار می گیرد. در دولوه که کمی بالاتر از سطح زمین است، اجناس گران و عتیقه ها، مدارک و سند املاک در جعبه هایی کوچک به نام «مجری» قرار داده می شود و در پک، بیشتر غلات نگهداری می شود. در قدیم، در بخشی از دیوار خانه، دودکش یا حفره ای به نام «بخاری گلی» قرار داشت که در زمستان، با استفاده از چوب، روی آن غذا درست می کردند و منزل را نیز گرم می نمودند. در کف همه خانه های ابیانه، گودالی کوچک به شکل استوانه به عمق 50 متر قرار دارد که در زمستان، آتشی درون آن برپا شده و کرسی نیز بر روی این گودال گذاشته می شود. همچنین مکانی به نام «مهمانخانه» و بخشی به نام «صندوق خانه» در خانه ها قرار دارد که در صندوق خانه، مواد غذائی، فراورده های دامی، اثاثیه اضافه منزل و لحافها نگهداری می شود. در خانه های مرکب، آغل یا طویله دارای سقف مجزایی می باشد. این نوع خانه ها دو یا چند قسمتی هستند. اما در خانه های یکپارچه، آغل زیر سقف خانه اصلی قرار می گیرد. این نوع خانه ها نیز ممکن است دارای یک یا چند قسمت باشند.

در خانه های قدیمی روستا پنجره ای به مفهوم امروزی وجود ندارد و فقط پنجره های باریک و کوتاه از جنس چوب یا خشت و آجر به عنوان نورگیر دیده می شود. نورگیر در سقف انبارهای ذخیره و تخلیه علوفه و طویله حیوانات برای روشنایی و همچنین خنک کردن و تهویه هوا مورد استفاده قرار می گرفت. امروزه از پنجره های آهنی جدید و شیشه استفاده می شود. در برخی از خانه های مرمت شده نیز از این نوع پنجره های جدید استفاده شده است. گاه پنجره ها از خشت نیز ساخته می شوند و در فاصله میان خشت­ها، اشکالی هندسی جای گرفته اند.

تقریبا اکثر خانه های روستا دارای «هشتی» هستند. این بخش از ساختمان در خانه های قدیمی کوچک بوده و به مرور بزرگتر شده است. هشتی به عنوان پناهگاهی در بخش ورودی خانه و نیز محل اقامت تابستانی اهالی منزل بوده است. هشتی به گونه ای بنا گردیده که در فصول گرم سال خنک می ماند. همچنین در تابستان در ورودی هشتی باز گذاشته می شود تا هوای داخل خانه خنکتر شود. هشتیهای باریک، «سرسرا» یا «دالان» نام دارند. در برخی خانه‌ها، دالان به فضای بزرگتری به نام «سالن» راه پیدا می کند که این بخش بزرگتر به حیاط منزل راه دارد. سالن دارای هواکش بوده و محل اقامت تابستانی است

در صورتی که خانه به صورتی بنا می گردید که گرما کمتر به آن راه می یافت، وجود هشتی و ایوان و بادگیر لزومی نداشت اما در صورتی که فضای خانه کوچک و خفه بود، وجود ایوان و بادگیر لازم بود. سایبانی که بر بالای ایوان قرار می گرفت، مانع از ورود نور به اتاقها می شد اما در زمستان که تابش اشعه خورشید مایلتر است، نور وارد اتاقها می گردید. ایوانهای خانه های روستا اکثرا سقف دارند که این سقفها روی پایه های ستونی شکل گلی یا چوبی واقع شده اند. در صبح و غروب تابستان می توان از ایوانها برای نشیمن استفاده نمود اما در ساعات گرم روز باید به هشتی، دالان یا بشکم پناه برد. در صورتی که خانه ای ایوان داشته باشد، حیاط به طور بسته و احاطه شده توسط اتاقها ساخته می شود تا پرسایه و خنک باشد. در خانه های قدیم میتوان بادگیر‌هایی یافت ولی به تازگی در خانه های ابیانه از هواکش بیش از بادگیر استفاده شده چون ساخت آنها آسان تر است. هواکش به صورت حفره ای بزرگ در سقف ساخته می شود که علاوه بر تهیه هوا، نورگیر نیز به حساب می آید. در معماری جدید، از پنجره هایی کوچک به اندازه 60 در 50 سانتیمتر در دیوار اتاق نشیمن مشرف به کوچه به جای هواکش استفاده می نمایند.

نورگیرهای داخل اتاق اگر کوچک باشند به صورت دایره ای خالی در دامنه سقف یا بالای پشت بام ساخته می شوند. خشتهایی به عنوان تزیین، نورگیرها را به صورت مشبک در می آورند. نورگیرها در انبارها و طویله ها نیز ساخته می شوند و حتی گاه از طریق نورگیر، علوفه در انبارها ذخیره می گردد.

پشت بامهای روستا اکثرا حالت تخت یا نیمه استوانه ای و به ندرت، گنبدی دارند. پشت بامهای صاف با پرکردن پایه های گنبدی سقف با مصالح ساختمانی یا با تیرهای چوبی به این شکل در آمده اند. پشت بامهای تخت یا مدور در حفظ گرمای درونی منزل در زمستان بسیار کمک کننده اند. سطح صاف در طول روز اشعه بیشتری به خود جذب می کند و سقف مدور نیز اشعه ای با زاویه بازتر و متمایلتر دریافت می‌نماید. سقفهای گنبدی نیز با وسیعتر کردن فضای داخل منزل، باعث می شوند هوای گرم بالاتر رفته و آلودگی کمتری پیدا کند. بنابراین گرمای پشت بامهای گنبدی کمتر از انواع دیگر پشت بام است. در زمستان نیز تابش اشعه بر بامهای گنبدی بیشتر است لذا خانه بیشتر گرم می شود. همچنین در صورت بارش برف، برف پشت بامهای گنبدی به زودی آب خواهد شد.ر کوچکتر و خانه های جدیدتر بزرگتر ساخته شده اند

منبع:semnanpnu.blogfa.com